UM IDIL 2022-2032
Hvað er IDIL?
Á Allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna í desember 2019 var áratugurinn 2022-2032 útnefndur Alþjóðlegur áratugur frumbyggjatungumála (IDIL 2022-2032) í framhaldi af tillögu Frumbyggjavettvangsins.
Helstu markmið IDIL 2022-2032 eru að:
- vekja athygli á fækkun frumbyggjatungumála og brýnni þörf á að varðveita, endurlífga og efla þau;
- grípa strax til ráðstafana til að kynna frumbyggjamál á landsvísu og alþjóðavísu.
Árið 2016 ályktaði Frumbyggjavettvangur Sameinuðu þjóðanna að 40 prósent af þeim 6.700 tungumálum sem áætlað er að töluð séu í heiminum væru í hættu á að hverfa. Sú staðreynd að flest þessara tungumála eru frumbyggjamál setur menningu og það þekkingarkerfi sem þau tilheyra í hættu. Árið 2019 var lýst yfir Alþjóðlegu ári frumbyggja tungumála (IYIL2019) sem leiddi til IDIL2022-2032.
Flest tungumál heimsins eru notuð af fáum málhöfum og mörg þeirra flokkast sem mál í útrýmingarhættu. Sum eru opinber mál / ríkismál, önnur eru minnihlutamál og enn önnur frumbyggjamál. Með auknu sambýli tungumála jaðarsetjast minnihlutamál, frumbyggjamál og fámennismál auðveldlega innan þjóðríkja. Þannig getur staða þeirra veikst og þau átt á hættu að deyja út. Vigdísarstofnun hefur lýst yfir vilja til að styðja við áratuginn með verkefnum sem lúta að fámennistungumálum og byggir þar á langri reynslu af rannsóknum innan þess málaflokks.
Frumbyggjar eru oft einangraðir, bæði hvað varðar þátttöku í stjórnmálum og almennt í samfélaginu, í þeim löndum sem þeir búa. Ástæðan er landfræðileg staðsetning frumbyggjasamfélaga, aðgreind saga þeirra og menning sem og tungumál og hefðir. Kórónuveirufaraldurinn hefur aukið jaðarsetningu frumbyggja víðs vegar um heiminn og haft neikvæð áhrif á fjölbreytileika tungumála í heiminum.
Þrátt fyrir það eru frumbyggjar ekki einungis leiðandi í umhverfisvernd, heldur standa tungumál þeirra fyrir flókið þekkingar og samskiptakerfi sem viðurkenna þyrfti mikilvægi þeirra fyrir sjálfbæra þróun, friðaruppbyggingu og samkomulag þjóða. Frumbyggjar hlúa einnig að og efla einstaka staðbundna menningu, siði og gildi sem hafa varðveist í þúsundir ára. Frumbyggjatungumál auka við menningarlegan fjölbreytileika í heiminum. Heimurinn væri fátækari án þeirra.
IDIL2022-2032 mun leggja hönd á plóg við að styrkja og vernda frumbyggjatungumál og bæta líf þeirra sem málin tala. Alþjóðlega aðgerðaáætlunin mun leggja sitt af mörkum til að markmið sem sett voru fram í yfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna um réttindi frumbyggja, sem og í Áætlun um sjálfbæra þróun 2030, náist. Á þennan hátt er IDIL2022-2032 liður í því að tryggja velferð samfélaga víðs vegar um heiminn.
IDIL2022-2032 er einnig ætlað að styrkja og efla hin mörgu tæki til að setja staðla sem hið alþjóðlega samfélag hefur tekið upp en í þessu felast meðal annars sértækar ráðstafanir til að vekja athygli á tungumálum og vernda þau.
Alþjóðleg aðgerðaáætlun IDIL 2022-2032
Alþjóðleg aðgerðaáætlun hins Alþjóðlega áratugar frumbyggjatungumála hefur umsjón með mikilvægum innviðum, leggur drög að helstu aðgerðum og leiðbeinir um útfærslu, eftirlit og mat á aðgerðum aðila Sameinuðu þjóðanna, ríkisstjórnir, samtök frumbyggja, hið borgaralega samfélag, háskólasamfélagið og einkageirann svo unnt sé að ná meginmarkmiðum IDIL2022-2023. Alþjóðlega aðgerðaáætlunin setur jafnframt þær meginreglur sem stýra aðgerðum, bæði innan ramma Alþjóðlega áratugarins og utan hans, sem og útkomu, niðurstöðum og væntanlegum áhrifum aðgerðanna sem ráðist verður í.
Áætlunin kallar eftir nálgun sem samræmist kröfum hennar og því að allir hagsmunaaðilar taki höndum saman til ná fram sem víðtækustum jákvæðum áhrifum og samfélagslegum breytingum hvað varðar frumbyggjatungumál og þau sem málin tala (hvort sem það er talað mál eða táknmál). Þetta er niðurstaða víðtækrar samvinnu og sameiginlegrar umræðu allra aðila sem hlut eiga að máli. Alþjóðlega aðgerðaáætlunin setur stefnuna fyrir sameiginlegar aðgerðir og er hugsuð sem leiðbeinandi rammi fyrir alla hagsmunaaðila til að útbúa áætlanir sem samræmast skilgreindum forgangsatriðum og sérhæfingu, í því skyni að innleiða IDIL2022-2023. Áætlanirnar geta verið svæðisbundnar, landsbundnar, staðbundnar og/eða bundnar við ákveðnar stofnanir.
Alþjóðlega aðgerðaáætlunin er byggð upp í kringum fjóra meginþætti, til viðbótar við tæknilega viðauka:
Í inngangi eru upplýsingar um mikilvægi fjöltyngis og fjölbreytileika tungumála fyrir samfélagslega þróun og athygli vakin á viðkvæmri stöðu frumbyggjatungumála víðs vegar um heiminn. Jafnframt eru færð rök fyrir því að ráðast í tafarlausar aðgerðir í því skyni að varðveita og blása nýju lífi í frumbyggjatungumál og vekja athygli á þeim. Að lokum er samantekt á undirbúningsferli Alþjóðlegu aðgerðaáætlunarinnar.
Annar kafli gerir grein fyrir þeirri breytingakenningu (e. Theory of Change) sem liggur að baki framtíðarsýnar Alþjóðlegs áratugar frumbyggjatungumála. Jafnframt eru þau áhrif sem vænst er til að áratugurinn hafi tilgreind ásamt aðferðafræði fyrir alla hagsmunaaðila með það að markmiði að leiðbeina þeim um skipulagningu, framkvæmd, mat og eftirlit á meðan Alþjóðlegi áratugurinn stendur yfir. Í þessum hluta eru fyrirhugaðir atburðir kynntir sem og útkoma og niðurstöður þeirra og tengsl við aðra alþjóðlega þróunarramma dregin fram.
Þriðji hlutinn fjallar um aðgerðarammann, samstarfskerfi hinna fjölmörgu hagsmunaaðila, tímaramma, megináfanga sem og stjórnunar- og samræmingaráætlun fyrir IDIL2022-2032. Þar er jafnframt fjallað um aðrar mikilvægar áætlanir sem eiga að styðja við framkvæmd Alþjóðlegu aðgerðaáætlunarinnar, nánar tiltekið Áætlun um virkjun upplýsinga (e. Resource Mobilization Strategy) og Aþjóðleg samskiptaáætlun (e. Global Communication Strategy).
Í fjórða hluta er fjallað um eftirlit og mat og nokkrar aðferðir tilgreindar sem nota má til að meta reglulega þann árangur sem náðst hefur.
Tæknilegir viðaukar innihalda lista yfir hugtök sem notuð eru, lykilskjöl, viðmiðunarramma, vegvísi Alþjóðlegu aðgerðaáætlunarinnar og útdrátt og yfirlit þar sem breytingakenningin er útskýrð.
Íslensk vefsíða IDIL 2022-2032 er styrkt af Íslensku UNESCO-nefndinni
www.unesco.is